از اساس کوه‌نوردی و چرایی زحمت‌هایی که یک کوه‌نورد برای فتح قله‌ها می‌کشد  از چند جهت می‌توان به کوه‌نوردی نگاه کرد؛ کوه‌نوردی از نشستن دورهمی نزدیک چشمه‌ای در اطراف شهر شروع می‌شود تا کسانی که به قصد صعودهای فنی و بلند، و فرودهای ماجراجویانه، به دل کوه می‌زنند و به‌ازای هر سه نفر، یک نفر کشته می‌شود، ادامه پیدا می‌کند. یک بخش هیمالیانوردی و کوه‌نوردی و مرزشکنی‌هاست و بخش دیگر هم به این خاطر است که ما انسان‌ها تا چندهزار سال پیش مثل حیوانات در بیابان‌ها زندگی می‌کردیم. در قسمتی از وجود ما، میلِ «به طبیعت رفتن» نهادینه است. بخشی گم‌شده در زیست ما بدین‌گونه است که ما دوست داریم در طبیعت زندگی کنیم. اکثر قریب به اتفاق آدم‌ها از رفتن و وقت‌گذرانی در طبیعت لذت می‌برند چراکه بخش گم‌شده‌ای از شخصیت ماست. از یک سرِ طیف، حس ماجراجویی و کشف فضاهای هیمالیانوردی‌، و طرف دیگر خودشناسی و کشف خویشتن است. ما می‌رویم تا مرزهای خودمان را پشت‌ سر بگذاریم و از حد توانایی خودمان عبور کنیم و آن را ارتقاء بدهیم. هر فرد با هر میزان توان می‌تواند به کوه برود. کوه خط پایان ندارد، تماشاچی ندارد، استادیوم ندارد و هر فرد می‌تواند کوه‌پیمایی کند. از هر نظر اشتیاق زیادی در وجود آدم‌هاست.

درباره وقت گذاشتن یک کوه‌نورد برای کوه‎‌نوردی، ترک زندگی شهری برای فتح قله‌های بلند دنیا، درآمد کافی برای داشتن سرپناهی در شهر و به‌طور کلی تفکیک و تمییز زندگی شهری از علاقه‌مندی ورزشی این‌طور گفت: کوه‌نوردی با زندگی معمولی شهری همخوانی ندارد. کوه‌نوردی در سطوح بالا با شرایط نرمالِ زیست ممکن نیست. این ورزش اگر در سطح تفریحی و دوستانه باشد، کاملاً هم دل‌انگیز است، اما اگر از حدی رد شود و کوه‌نورد وارد وادی رکوردزنی شود و قصد کند که سری میان سرها درآورد، با زندگی معمولی، دوستی و رفاقت دچار تضاد می‌شود. گاهی در انتهای طیف کوه‌نوردی، حوادث ناگوار غیرانسانی پیش می‌آید، به‌طوری که گاهی کوه‌نورد ناچار است دوستش را در کوهستان رها کند و برگردد. این اتفاقی‌ است که شاید درکش برای عموم افراد دشوار باشد و به بسیاری از کوه‌نوردان برچسب آدمکشی، جاه‌طلبی، توحش و… زده می‌شود.

کوه‌نوردی طیف دارد. از یک‌جایی به بعد، چیزهایی زیرِ پا گذاشته می‌شوند. در اوایل راه، زمانی که می‌بایست به خانواده و عزیزان اختصاص یابد، اندوخته‌ای که می‌بایست برای آینده پس‌انداز شود، نادیده گرفته می‌شود. در حال حاضر صعود به ساده‌ترین قله‌های هیمالیا تقریباً ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان می‌طلبد. جوانی را تصور کنید که خانه و ماشین ندارد، اما با هزار سختی و مشقت پولش را پس‌انداز می‌کند تا کوه‌نوردی کند، در واقع به آینده‌اش پشت‌پا می‌زند. اگر کارمند باشد یا شغلش را از دست می‌دهد و یا در قعر سلسله‌مراتب اداره‌ جای می‌گیرد چون تا چندماه نمی‌تواند در محل کار حاضر شود و هیچ مجموعه‌ای غیبت چندماهه‌ کارکنان را نمی‌پذیرد. در شرایط فعلی، یک کوه‌نورد، موقعیت شغلی، آینده، سرمایه‌ای که می‌تواند با آن خانه‌ای داشته‌ باشد، امکانات رفاهی شهری، و حتی بعضاً خانواده‌اش را از دست می‌دهد. زندگی کوه‌نوردی که در سطوح بالا رقابت و ورزش می‌کند، با زندگی معمولی انسان‌ها در تضاد است.

برای مثال، منی که به قله‌های «K۲» و «نانگا پاربات» صعود کرده‌ام، به‌مدت ۱۲ سال کار نکرده و از اندوخته‌های پیشینم مصرف کردم. من در سال ۱۳۷۴، در حالی کارگاهم را جمع کردم که درآمد بسیار خوبی داشتم. در آن زمان، پول چهار آپارتمانم را بابت کوه‌نوردی خرج کردم.

کوه‌نوردی درباره حضور انسان در محیطی بکر و فواید و آسیب‌هایی که کوه‎نوردان به طبیعت می‌رسانند می گوید انسان دست از طبیعت نمی‌کشد. کوه‌نوردها با حضور در باشگاه‌ها و گروه‌های کوه‌نوردی، زیر نظر استادان قرار می‌گیرند و محافظت از طبیعت و گزارش دادن از وضعیت‌های مختلف کوهستان را می‌آموزند و به‌نوعی به محیط‌زیست کمک می‌کنند. اما گاهی نیز فعالیت کوه‌نوردان در سطوح بالاتر، ممکن است آسیب‌زننده و مخرب شود. برای مثال، دیوار صافی را در نظر بگیرید که بالا رفتن از آن حتی برای خزندگان هم دشوار است، ولی یک کوه‌نورد قصد می‌کند که از آن بالا برود و شروع به سوراخ کردن، میخ‌کوبی و زنجیر بستن به آن می‌کند. یا بعضاً دیده شده که بعضی از کوه‌نوردان زباله‌های خود را در طبیعت جا می‌گذارند، چراکه امکان حمل آن را با خود ندارند، یا گاهی طناب‌هایی که برای بالا رفتن از کوه به سنگ‌ها متصل می‌شوند، بعد از صعود می‌بایست باز شوند اما به‌دلیل یخ‌زدگی یا گیر کردن بین برف‌ها، جدا کردن آن‌ها ممکن نیست. بعضی از پسماندهای کوهستان را چادرها، تجهیزات جامانده و اجساد تشکیل می‌دهند. اجساد جامانده بعد از ارتفاع چهارهزار متر به‌دلیل یخ‌زدگی، به‌همراه داشتن لباس و پلاستیک و نبود پوشش گیاهی و جانوری سخت تجزیه می‌شوند. پوشش جانوری در ارتفاع بین چهار تا پنج‌هزار متر، به بعضی پرندگان مانند شاهین و عقاب و کلاغ محدود می‌شود.

کوه‌پیمایی و در نهایت کوه‌نوردی، پرجمعیت‌ترین ورزش دنیاست. در همه‌جای دنیا سالانه خیلی افراد حداقل یک‌بار در سال به کوه می‌روند. از این جمعیت، تعداد افراد کمی که به باشگاه می‌روند و زیر نظر مربیان کوه‌نوردی را می‌آموزند، یاد می‌گیرند که در کوهستان چگونه آتش روشن کنند و از جنگل عبور کنند. این افرادِ آموزش‌دیده، بعد از حضور در طبیعت، تعرض‌هایی که صنعتگران، معدن‌چیان و جاده‌سازان به کوه می‌کنند، رانش‌های زمین و خطراتی را که در معرض کوهستان است بررسی می‌کنند و گزارش می‌دهند و به‌نوعی کمک می‌کنند.

با اشاره به نقش کوه‌نوردی مسئولانه و سازگار با محیط‌زیست امروزه مبحث «کوه‌نوردی مسئولانه» در همه‌جای دنیا داغ است. در ایران نیز تشکیلاتی وجود دارد که از محیط‌زیست و کوه‌نوردان حمایت می‌کند. می‌توان برای انواع فعالیت‌ها در طبیعت، خصوصاً کوهستانی، مسئولیت‌هایی تعریف کرد؛ تمام ورزش‌های طبیعت‌محور و زیرمجموعه‌های کوه‌نوردی مانند سنگ‌نوردی، صخره‌نوردی و… در این قاعده هستند تا آسیبی به طبیعت نرسد.

درباره اقبال به طبیعت‌گردی در سال‌های اخیر بیان کرد: «کوه‌نوردی» و «طبیعت‌گردی» در سال‌های گذشته، به‌دلیل افزایش جمعیت شهرها، پیشرفت فناوری‌های مسیریابی و پیدا کردن مناطق بکر، رشد زیادی کرده‌ است. در دو سال اخیر، کرونا هم مزید بر علت شده و در پی محدودیت‌های آن، کوه‌ و طبیعت با استقبال زیادی مواجه شده‌ است. اما مسئله‌ای که اهمیت دارد، این است که رعایت نکردن نکات فنی ممکن است برای مردم و محیط‌زیست آسیب‌زا باشد.

در «کوه‌نوردی» و «کوه‌پیمایی» تفاوت‌هایی وجود دارد. به‌ تعبیری می‌توان گفت «کوه‌پیمایی مقدمه کوه‌نوردی‌ است». کوه‌پیمایی ورزش و فعالیت بدنی ساده‌ای‌ است که به‌‍صورت فردی نیز می‌توان آن را انجام داد. این ورزش در برابر کوه‌نوردی خطرات کمتری دارد. اما کوه‌نوردی ورزشی سخت و حرفه‌ای‌ است، تجهیزات و ملزومات زیادی لازم است و حتماً باید به‌صورت تیمی انجام شود. این ورزش بعضاً فراگروهی‌ است؛ بدین‌صورت که همه اعضای تیم باید تخصص و مهارت‌های زیادی مانند استفاده از تجهیزات، مسیریابی، امدادگری و… را بلد باشند و در صورت نیاز آن‌ها را عملی کنند.

اولین قدم فرهنگی در انواع مختلف طبیعت‌گردی، در احساس مسئولیت کردن نسبت به آن معنا می‌شود. مفاهیم رفتار مسئولانه بر حفظ محیط کوهستان و به‌طور کلی، محیط‌زیست و حفاظت از آن، به توسعه پایدار سرزمین منجر می‌شود. در پاره‌ای از تقسیم وظایف، سرپرست کوه‌نوردان می‌بایست بر عملکرد اعضای تیم در جهت مراقبت از محیط‌زیست نظارت داشته‌ باشد. همچنین تشکیلات موجود در کشور می‌بایست با کوه‌نوردی و کوه‌نوردان همسو باشد. اگر بخواهیم برای کوه‌نوردی مسئولانه تعریفی ارائه دهیم، می‌توانیم بگوییم کوه‌نوردی‌ای که با شناخت و درک چیستی از محیط کوهستان و اجرای برنامه‌ها، به‌طوری که کمترین اثر منفی را بر طبیعت بگذارد.

کوهستان تعدیل‌کننده هوا و سرچشمه آب‌هاست. خدمات زیست‌محیطی کوهستان برای انسان‌ها بسیار زیاد است و به‌همین دلیل، حفظ و نگهداری از آن اهمیت زیادی دارد. شاید اولین‌بار تعیین کدهای اخلاقی برای کوه‌نوردی از هیمالیا آغاز شد و بعدتر در فدراسیون جهانی کوه‌نوردی، تشکیلاتی برای حفظ محیط کوهستان تعبیه شد. در ایران نیز، انجمن کوهنوردان ایران، ان.جی.او دوستداران کوهستان و… بر این امر مهم می‌کوشند. و با مطالعه حقوق ورزشی و اخلاق ورزشی می توانیم کمک شایانی به مخاطبان و علاقه مندان طبیعت و کوهستان داشته باشیم.

فلسفه کوهنوردی مسئولانه اغلب بر «نبایدها» تاکید دارد؛ چراکه انسان‌ها یا در شهرها هستند یا روستاها؛ پس طبیعت محل زندگی‌شان نیست و محل زندگی حیوانات است. اما یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین ارکان کوه‌نوردی مسئولانه، احترام به فرهنگ جوامع محلی‌ است. صعود و فرود از مسیرهای مشخص‌شده و پاکوب، خودداری از حرکت در جهت‌های مختلف (در کوهستان حرکت به‌صورت ستونی‌ است)، خودداری از پیمودن مسیرهای شن‌اسکی در زمان برگشت از قله (شن‌اسکی‌ها به زانوها و مفاصل بسیار آسیب‌رسان هستند و به‌مرور شکل طبیعی کوه‌ها را از بین می‌برند)، حرکت ندادن سنگ‌ها و خاک‌ها، چادر زدن در جاهای مشخص‌شده، دفن مدفوعات انسانی، خودداری از ایجاد هرگونه اثر موقت مثل نوشتن شعار و تبلیغات و…، پرهیز از بستن مسیر آب چشمه‌ها، رها نکردن زباله‌ها در طبیعت، به همراه بردن آب و غذا به اندازه کافی و در ظروف دائمی، خودداری از ساده‌سازی و دستکاری مسیرها، ساختن پناهگاه‌های غیرضروری، خودداری از کوهگردی موتوریزه و غیره از بدیهی‌ترین رفتارهایی‌ است که می‌تواند بر حفظ کوهستان‌ها و احترام به فرهنگ کوه‌نوردی مسئولانه کمک کند. کلام معروفی وجود دارد که می‌گوید: «در طبیعت چیزی به‌جز ردپا نگذاریم و چیزی به جز عکس برنداریم.»