ورزش در فقه اسلامی از منظر حقوق ورزشی
ورزش در فقه اسلامی
همانطور که می دانید هیچ یک از ادیان و خصوصا دین مبین اسلام هیچ منع و محدودیت برای ورزش بانوان و حضور آنان در ورزشگاه ها و مسابقات ملی ندارد و اعلام ممنوعیت ورزش بانوان از نگاه فقهی فقد مبناء قانونی و شرعی می باشد و خلاصه فاقد مشروعیت می باشد. جهت آشنایی بیشتر شما مخاطب فرزانه مقاله پیش رو جهت استحضار کمک شایانی در این رابطه خواهد نمود.
چکیده
هدف ازانجام اين پژوهش بررسی ورزش در فقه اسلامی است، اين تحقيق از نوع تحقيقات كيفي است و در طول تحقيقات درصورت لزوم به اهداف آن اضافه گردیده است، محقق با کمک ابزارهاي اندازه گيري کیفی و بصورت کتابخانه ای وميداني به جمع آوري اطلاعات پرداخته است، جامعه آماري تحقيق، استفاده از نظرات نخبگان و مستندات بوده است. جهت تجزيه و تحليل داده هاي تحقيق از روش تحليل محتوا و تحليل استقرايي و قياسي استفاده گردیده است. با توجه به یافته های تحقیق، مشخص شد که در مکتب اسلام انجام فعالیت های ورزشی و پرورش روح و جسم از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است. آیات و روایات متعّددی در اسلام راجع به ورزش و وجوب آن وجود دارد که نمایانگر دیدگاه روشن شریعت در خصوص مورد است. در اسلام ورزش هایی چون اسب دوانی، تیراندازی و شنا کردن بطور صریح و واضح تأیید شده است و بعضی ورزش های معمولی دیگر چون بوکس بازی و گاو بازی که به طرزی روشن حرمت آن تذّکر داده شده است. در اسلام برد و باخت و قمار تحریم شده است ولی در اسب دوانی و تیراندازی شرط بندی و برد و باخت مباح و مجاز است . در مورد بازی با شطرنج مبنای بیشتر فقها بلکه مشهور که فتوا به حرمت بازی با شطرنج ، هر چند بدون برد و باخت داده اند، بنابراین چنانچه مشخص شود که در زمان حاضر بازی شطرنج بدون برد و باخت و به عنوان تفریح و سرگرمی مطرح شود، وسیله قمار نیست، بلکه وسیله ای است جهت رشد فکری و حرام نخواهد بود.
واژه هاي كليدي :
ورزش، فقه اسلامی، شطرنج
Abstract
The aim of this study is to exercise Islamic Jurisprudence, This study is a qualitative research and the research is necessary to add goals, Researcher with tools to measure the quality of the library collection is discussed Information, A survey, using the opinions of experts and documents. To analyze research data and analysis, inductive and deductive content analysis methods were used. According to the research findings, it was found that the school sports activities and foster the spirit of Islam and the body is of great importance. Several verses and stories about sports in Islam and it is obligatory that represents the view of the law is clear. Islam in sports such as horse racing, archery and swimming has been explicitly and clearly And some other typical sports such as boxing matches and cows desecrated the game that way it is noted. Win or lose, and gambling is banned in Islam but betting on horse racing and archery, and winning or losing is lawful and permissible. More chess game based on the famous fatwa of scholars but also to respect the game of chess, though no wins and losses have So it is clear that no winning or losing in this game of chess is presented as entertainment, gaming device, but the device will not be taboo for intellectual growth.
Keyword:
Sports, Exercise jurisprudence, chess
مقدمه
در مکتب اسلام انجام فعالیت های ورزشی و پرورش روح و جسم از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است.
آیات و روایات متعّددی در اسلام راجع به ورزش و وجوب آن وجود دارد که نمایانگر دیدگاه روشن شریعت در خصوص مورد است . به موازات این منابع ، فقها در باب مسئولیت های حقوقی ناشی از حوادث ورزشی نظرات پرمحتوی و مستحکمی را مطرح نموده اند . ضمان ناشی از عملیات ورزشی و تعلیم ورزش در فقه سابقه طولانی دارد . رشته های ورزشی در گذشته عمدتاً شامل تیراندازی ، اسب سواری ، شنا بوده و نظرات فقهی نیز بیشتر حول و حوش همین موارد است . وجود این سابقه طولانی در فقه مؤید چند نکته است : اولاً ، اهمیّت ورزش و توجّه به حوادث ناشی از آن ثانیاً قدمت این سوابق گرانبها که ما را در مقابل نظام های حقوقی بیگانه مباهی و مفتخر می سازد و در عین حال هشداری است که نباید صرفاً به افتخارات گذشته به عنوان تاریخچه ، دل خوش داشت . بلکه وظیفه ما باید تلاش در جهت تکامل کمی و کیفی آنها باشد و نه صرف نقل آنها. صافی در خصوص ورزش اظهار می دارد که « بازی هایی که به عنوان ورزش انجام می شود صرف نظر از حکم تکلیفی ، نفس این بازی ها و بنابر جواز آنها حتّی در محدوده های گسترده ای که برای بعضی اشخاص تقریباً مثل یک حرفه و پیشه و شغلی از مشاغل متعارفه و مشروعه می شود از لحاظ حکم جنایاتی که در جریان برگزاری این بازی ها از بازیکنان به یکدیگر وارد می شود از لحاظ حکم وضعی قابل بحث است( ). با توجّه به این که این نوع بازی ها دو نوع است ، یک قسم آن بازی هایی است که بر حسب عرف و عادت مستلزم یا در معرض و رد جراحت و ضربه بر شخص است و قسم دیگر بازی هایی است که عادتاً در معرض پیشامدهای جنائی نیست، حکم تکلیفی نوع اوّل، حرمت و عدم جواز است،و امّا نوع دوّم، حکم وضعی آن نیز اگر جنایتی پیش بیاید حکم سایر جنایات است [۱] . » ( ) ایشان نوع دوم ورزش هایی را با وصف اینکه در معرض ورود ضربه ای و صدمه ای عادتاً برطرف نباشد به دو گروه تقسیم می نماید گروه اول که ارتباط با ورزش و سلامت جسم دارد و گروه دوّم که ارتباط با ورزش و سلامت جسم ندارد. در مورد گروه اوّل به سکوت برگزار شد ولی از مفهوم مخالفت نظری که در مورد گروه دوّم داده شده ظاهراً می توان گفت : اگر جنایتی پیش آید حکم سایر جنایات جاری نیست امّا در مورد گروه دوّم فرض ایشان این است که عادتاً متضمن صدمه نیست. لذا حرمتی بر آن مترتب نیست ولی از نظر حکم وضعی اگر حتّی به رغم رعایت مقرّرات جنایتی پیش آید تفاوتی با جنایاتی که در غیر ورزش صورت می گیرد نخواهد داشت . این که نظر ایشان اولاً با نص صریح بند ۳ ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی( ) در تعارض است و با توجّه به اینکه مهمترین منبع حقوق در جمهوری اسلامی ایران قانون است حکم دادگاه به استناد اصول ۳۶ و ۱۴۷ قانون اساسی باید مستند به قانون باشد . ثانیاً این دیدگاه با مصالح اجتماعی و عملکرد حکومت که به استناد قانون اساسی موظف به کارگیری همه امکانات از طریق تربیت بدنی و برای نیل به اهداف نظام است هم سو نیست . به این دلیل که چگونه می توان از یک سو انبوه میلیونی جوانان را در جهت گرایش و پرداختن به ورزش بر طبق مقرّرات بسیج کرده و آن را مصداقی از معروف دانست، مشروعیّت آنها را تأیید نمود و در عین حال از حوادث ناشی از عملیات ورزشی که با ورزش تفکیک ناپذیر و منطبق با مقرّرات است مسئول شناخت. به هر حال نظر ایشان به عنوان فقیه معتبراست( ) . [۲]همین سؤال از موسوی اردبیلی و صانعی شده است که فتوای ایشان مبتنی بر قاعده اقدام، اذن زیان دیده و قاعده تحذیر صادر و نهایتاً قایل به این هستند که در فرض بالا دیه ندارد و با توجّه به علم ورزشکاران به امکان وقوع حوادث ورزشی ورزشکار عملاً با شرکت در فعالیّت ورزشی صدمه زننده را برای الذّمه نموده و این ابراء عملی به منزله ابراء [۳] قولی است( ). [۴]امّا مکارم شیرازی در پاسخ به این سؤال که با توجّه به مبنای فقهی بند سوّم ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی مسئولیت کیفری و مدنی آن چیست با صراحت و به نحو موجز چنین پاسخ داده اند. « چنانچه مخالفت موازین شرعی نباشد مسئولیت حقوقی و کیفری ندارد[۵] . »( ).
روش تحقیق
اين تحقيق از نوع تحقيقات كيفي است (۱) و در طول تحقيقات درصورت لزوم به اهداف آن اضافه گردیده است، محقق با کمک ابزارهاي اندازه گيري کیفی و بصورت کتابخانه ای وميداني به جمع آوري اطلاعات پرداخته است، جامعه آماري تحقيق استفاده از نظرات نخبگان و مستندات بوده است. جهت تجزيه و تحليل داده هاي تحقيق از روش تحليل محتوا و تحليل استقرايي و قياسي استفاده گردیده است.
یافته های تحقیق
احکام فقهی مسابقه ها
سلامت بدن از بهترین نعمت های الهی است . در چهارده قرن پیش ، یعنی زمانی که پیامبر (ص) در شبه جزیره ی عربستان دعوت خود را آشکار فرمود، زندگی در دشت های پهناور و خشک آن سرزمین به شیوه ی عشیره ای و بسیار دشوار بود. بادیه نشینان به ناچار به دنبال برکه ی آبی که از بقایای باران تشکیل می شد یا برای یافتن علف های بوته های کم دوام ناگزیر از نقطه ای به نقطه ی دیگر کوچ می کردند . پیداست که در چنین شرایطی مردم برای تهیّه ی قوت خود و خانواده شان به قدر کافی به فعّالیّت های جسمی و حرکتی می پرداختند و با وجود این فعّالیّت ها نیازی به ورزش کردن نبود. وانگهی انجام دادن هر کار ضروری ساعت ها وقت آنها را می گرفت و به این ترتیب آنها غالباً چندان اوقات فراغتی نداشتند. معهذا پیشوای اسلام برخی از مهارت های ورزشی و تفریحی را به منظور گذراندن اوقات فراغت برای هدف های اجتماعی و نظامی و مذهبی به آنان تعلیم می داد. پیامبر اکرم (ص) علاوه بر تشویق مردم به شرکت در این گونه فعالیت ها، خود نیز در آن شرکت می فرمود. به طوری که روایت شده است، روزی چند نفر از مشرکین برای سرقت گوسفندان مردم در اطراف مدینه رفته بودند. پیامبر و جمعی از یاران برای سرکوبی آنان بر اسب ها سوار شدند و بر آنها تاختند. مشرکین با دیدن سواران اسلام به سرعت فرار کردند و از نظر دور شدند. در این وقت ابوقتاده که یکی از یاران پیامبر بود به عرض آن حضرت رسانید که دشمن برگشته و فرار کرده است، اگر موافقت فرمایید در این فرصت یک مسابقه ی اسب دوانی ترتیب دهیم . پیغمبر موافقت فرمود، مسابقه آغاز شد و سرانجام آن حضرت از همه ی یاران پیشی گرفت . [۶]بازی ها و مسابقه هایی که برای نیرومندسازی بنیه نظامی و دفاعی مسلمانان قرار می گیرد، و آمادگی نظامی آنان را بالا می برد، در اسلام مورد تأیید قرار گرفته است و از آنان منع و جلوگیری نشده است، بلکه مورد دستور روشن دین قرار گرفته است و قرآن مجید به عنوان یک اصل کلی و همیشگی در این زمینه می فرماید : « وَاَعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّﮤٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبُونَ بِهِ عَدُوَّاللهِ وَعَدُوَّکُم وَ آخَرینَ مِن دُونِهِم لا تَعلَمُو نَهُمُ اللهُ یَعلَمُهُم … [۷] » ( )و تا آن جا که می توانید نیرو و اسبان سواری آماده کنید، تا دشمنان خدا و دشمنان خود را ] و آنها که شما نمی شناسید و خدا می شناسد[ بترسانید . لغت : اعدوا امر است به اعداد و تهیه . رباط الخیل از ماده ی ربط به معنی بستن در مکانی است و منظور از رباط الخیل محافظت اسبان برای جنگ با دشمن است. ترهبون از باب افعال و از ماده ی رهب (بروزن قفل) و رهبت به معنی ترسیدن است، ترسی که توأم با پرهیز و اضطراب باشد [۸] . در تفسیر و برابرسازی آیه شریفه پیامبر اکرم (ص) فرموده است : « مقصود از این نیرومندی و توانایی « رمی [۹] » و آمادگی در تیراندازی است . » ( ) افزون بر اصل مشروع بودن این گونه مسابقه ها و بازی ها، شرط بندی و رهان هم در آنها جایز و روا شمرده شده است : « ان الملائکه لتنفر عندالرهان و تلعن صاحبه ما خلا لاحافر و الخف و الریش و النصل . [۱۰] »( ) مسابقه هایی که در آنها برد و باخت باشد، فرشتگان حضور نمی یابند و نفرت و نفرین خود را بر بازیکنان می فرستد ، جز مسابقه اسب دوانی و شتردوانی و کبوترباز و تیراندازی . یا برابر روایت شیعه و سنی از پیامبر (ص) و امامان (ع) : « لاسبق الا فی خفّ او حافر او نصل … [۱۱] » ( ) خفّ که در حدیث آمده به ضم خاء به معنی سپل شتر است (سپل شتر به منزله سم اسب است) و مراد از آن شتر و فیل است ، و حاضر به معنی سم ستوران ، و مراد از آن اسب ، و استر و الاغ است و نَصلُ به معنی پیکان تیر و سرنیزه و تیغه کارد است .
« سبق ، به معنای پیشی گرفتن بر یکدیگر در دویدن ، تاختن ، جنگیدن است [۱۲]( ) . در این واژه ، به گونه ای مفهوم رقابت ، پیشتازی ، پیش آهنگی نهفته است ، در برابر واژه ی « الحوق » که به معنای پیوستن است . و رمایۀ به معنی تیر و زوبین افکندن است و در اینجا منظور شرط بندی بر تسابق در اسب سواری و تیراندازی است که از اقسام قمار حرام، استثناء شده است و طبق روایات مستحب است. واژه سبق در قرآن و معارف اسلامی کاربرد گوناگون و فراوان دارد : « إنّا ذَهَبنا نَستَبِقُ وَ تَرَکنا یُوسُفَ عِندَ مَتاعِنا . [۱۳] » ] گفتند : ای پدر [ ما به مسابقه رفته بودیم و یوسف را نزد کالای خود گذاشته بودیم . « وَ استَبَقَا البابَ . [۱۴] » هر دو ] یوسف و زن عزیز مصر [ به جانب در دویدند . « فاستبقوا الصراط . [۱۵] » پس شتابان آهنگ صراط کنند( ) . عقد ، چهار پایه و رکن دارد که در کتاب « سبق و رمایه » از آن بحث می شود : الف : مسابقه دهندگان باید بالغ و عاقل باشند . ب : ابزاری که با آنها مسابقه انجام می گیرد ، همان هایی باشد که در فقه معین شده است . ج : در مسابقه های روا و جایز ، آنچه به عنوان عوض به طرف مقابل پرداخته می شود ، ویژگی ندارد، می شود کالای بیرونی باشد ، یا در ذمه و عهده ، نقد باشد ، یا نسیه ﻫ : جایزه ی برندگان رواست که از بیت المال پرداخت شود . یا از سوی پیشوا و رهبر مسلمانان و یا سازمان و شخص دیگری جز مسابقه دهندگان( ) . در این که آیا خود مسابقه دهندگان نیز می توانند به یکدیگر جایزه بدهند ، یا نه، مورد گفت و گوست، اگر چه مشهور از فقهای شیعه آن را روا شمرده اند [۱۶] . در یک نگاه کلی ، از دیدگاه فقه و فقیهان ، مسابقه ها را به چهار بخش می توان تقسیم و ترسیم کرد : ۱- مسابقه با عوض و با ابزار قمار . ۲- مسابقه بدون عوض و با ابزار قمار .۳- مسابقه بی عوض ، بدون ابزار قمار . ۴- مسابقه با عوض ، بدون ابزار قمار [۱۷] .
عقد و قرارداد الزامی بین مسابقه دهندگان در مسابقات وزنه برداری و کشتی روا نیست لکن اگر بدون عقد و ایجاب و قبول شرعی الزامی، بازنده ، بخواهد به برنده به عنوان جایزه چیزی بدهد و اجباری در این کار نداشته باشد ، اشکالی ندارد( ). از اینجا فرق بین « عقد » و « وعد » روشن می شود که در « عقد » نوعی تعهد شرعی نهفته است که در « وعد » آن الزام وجود ندارد( ). بنابراین از نوشته های فقیهان این چنین بدست می آید : که مسابقه دادن اگر همراه با گروبندی باشد ، در غیر مواردی که تعیین شده (تیراندازی ، اسب و شتردوانی و …) جایز نیست ، ولی بدون گروبندی جایز و بی اشکال است. بعضی از فقها بر این عقیده هستند : به جز مواردی که به روشنی بیان شده در روایت هر گونه بازی و مسابقه چه با برد و باخت و چه بدون آن حرام است . صاحب ریاض می نویسد : « سخن مشهورتر آن است که بازی و مسابقه ، به جز در موارد سه گانه ، حتی بدون برد و باخت ، جایز نیست ، به دلیل اجماع که پشتوانه شهرت است و نیز دلیل هایی که هر گونه لهو و لعب را حرام می دانند و حدیث معتبری که سستی سند آن با شهرت قابل جبران است. به حدیث « لاسبق الا فی نصل او خف او حافر » ( ) می توان از دیدگاه دیگری نگریست : اگر پذیرفتیم که این حدیث در میان مسابقه ها ، تنها مسابقه ای را جایز می داند و برد و باخت و گروبندی در آن را بی مانع و بی اشکال می داند که در راستای آمادگی نظامی و جنگی و دفاعی قرار بگیرد و به همین جهت ، بر اسب ، شتر ، فیل ، الاغ ، تیر ، نیزه و مانند آن انگشت نهاده است . حالا این پرسش مطرح می شود : آیا مقصود از آنچه که نام بردیم به اعتبار زمان و ظرف صدور این روایات است که به جز اینها ، چیز دیگری در نبردهای تن به تن و در میدان جنگ با دشمن به کار نمی رفته است ؟ یا می توان اینها را نمونه ابزار دفاعی و جنگی آن زمان دانست و جمود و پافشاری بر این نمونه ها نداشت .در این مقوله نیز دیدگاه های فقیهان متفاوت است : بسیاری از فقیهان ، بویژه فقیهان معاصر ، بر آن هستند که مسابقه با این گونه ابزار و چهارپایان که در روایت آمده به مناسبت زمان صدور روایات است که برای نبرد با دشمن ، چیزی غیر از آنها به کار گرفته نمی شد . و این بدان معنی نیست که در این زمان هم تنها با همان چهارپایان و ابزاری که در جنگ های صدر اسلام به کار گرفته می شده است ، مسابقه جایز و در غیر آن جایز نیست و نارواست . گروهی از فقها نیز اصرار بر همان موارد و نمونه های ویژه دارند شهید صدر بر این فتوا نظر دارد و می نویسد : « بعید نیست که با ابزار جنگی جدید نیز ، مسابقه مشروع و درست باشد [۱۸] . ( )» سپس می افزاید : « هل الصحۀ تثبت مطلقا او مادامت هذه الأدوات تعتبر هی الوسائل العامۀ للحرب التی تنمو بنشیط العمل فیها القدرۀ العسکریۀ و مصالح الجهاد ، و جهان احوطهما و اقربهما الثانی [۱۹] » آیا درستی مسابقه با ابزار جنگی قدیم بی قید و شرط است ، یا این که تا زمانی است که آنها در جنگ های عمومی کاربرد لازم را داشته باشند و بتوان با آن وسیله ها در برابر دشمنان ایستادگی کرد و به دفاع برخاست ؟ در این مسأله ، دو دیدگاه است که دیدگاه دوّم موافق با احتیاط و نزدیک تر به حق است . همین دیدگاه واقع بینانه را در نوشته های مطهری در می یابیم : « در اسلام ، یک اصل اجتماعی هست به این صورت : « وَ اَعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّۀِ [۲۰] » تا آخرین حد امکان در برابر دشمن نیرو تهیه کنید و نیرومند باشید( ). این اصل را کتاب ، یعنی قرآن به ما تعلیم می دهد . از طرف دیگر ، در سنّت ، یک سلسله دستورها رسیده است که در فقه به نام « سبق » و « رمایه » معروف است . دستور رسیده که خود و فرزندانتان ، تا حد مهارت کامل ، فنون اسب سواری و تیراندازی را یاد بگیرید . اسب دوانی و تیراندازی ، جزء فنون نظامی آن عصر و بهترین وسیله تهیه نبرد و نیرومند شدن در مقابل دشمن در آن عصر بوده است . ریشه و اصل قانون « سبق و رمایۀ » ، اصل « واعدوا لهم ما استطعتم من قوۀ » است ، یعنی نیرو شمشیر و نیزه و اسب از نظر اسلام اصالت ندارد و جزء هدف های اسلامی نیست. آنچه اصالت دارد این است که مسلمانان باید در هر عصر و زمانی ، تا آخرین حد امکان ، از لحاظ قوای نظامی و دفاعی در برابر دشمن قوی باشند، لزوم نیرومندی در مقابل دشمن قانون ثابتی است که از یک احتیاج ثابت و دائم سرچشمه می گیرد . اما لزوم مهارت در تیراندازی و اسب دوانی مظهر یک احتیاج موقت است و با مقتضیات زمان و توسعه عوامل فرهنگی و فنی ، تغییر می کند و چیزهای دیگر از قبیل لزوم مهارت در به کار بردن سلاحهای امروز جای آن را می گیرد [۲۱] . » امام خمینی ، در این زمینه در جواب یکی از اعضای دفتر می نویسد : « … و رهان در سبق و رمایه مختص است به تیر و کمان و اسب دوانی و امثال آن که در جنگ های سابق به کار گرفته شده است و امروز هم ، تنها در همان موارد است … ] با این گونه برداشتها [ از اخبار و روایات ، تمدن جدید باید به کلی از بین برود و مردم کوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند [۲۲] . » ( ) آیا هدف از این مسابقه ها که بیان شد ، به عنوان علّت است یاحکمت ؟ به دیگر سخن این گونه مسابقه ها اگر در زمانی واقع شوند که اطمینان داریم هیچ گونه جنگ و درگیری هم پیش نخواهد آمد ، باز مستحب و بی اشکال است، یا تنها اگر در راستای رزم و دفاع و جهاد قرار گیرد مشروع اند و گرنه ، نه ؟ افزون بر این ، اگر اصل توان مندی و آمادگی را بپذیریم و این که اسلام از مسلمانان می خواهد که همواره قدرت مند و عزّت مند باشند و از سوی دیگر ، بپذیریم که عقل و اندیشه و خرد ناب در سایه تن سالم و اعصاب آرام به دست می آید ، بسیاری از این ورزش ها و بازی ها و مسابقه هایی که در این راستا قرار می گیرند ، پذیرش مردمی آنان ، با مشروع بودن همسو خواهد شد . البتّه در بحث « سبق و رمایه » و مسابقه ها ، فرع فقهی دیگری نیز هست که در خور بحث و بررسی هستند، از جمله : در نوشته های فقهی آمده : چون جهاد بر زنان واجب نیست ، برگزاری و شرکت در این گونه مسابقه ها هم برای آنان روا نیست [۲۳]( ) . آیا می توان این پرسش را مطرح کرد : اگر جهاد واجب نیست، دفاع از کیان کشور اسلامی ، عزّت اسلامی و جان و ناموس که واجب است. در این صورت اگر این ورزش ها و مسابقه ها به این گونه دفاع ها کمک کند و آمادگی لازم را برای زنان و مردان پدید آورد آیا باز هم می توان گفت : بر زنان شرکت در این گونه مسابقه ها و انجام آنها جایز نیست [۲۴] .
یکی از بازی های ورزشی ، شطرنج است . شطرنج از هندوستان به ایران آمد ، این بازی در روزگار نخست به عنوان سرگرمی و تفریح بود ، لیکن در سیر تاریخی از آن در « قمار » بازی استفاده شد ، تا آن جا که کاربردی جز « قمار » نداشت و در کتاب های فقهی و تاریخی از شطرنج ، به عنوان وسیله ی قمار یاد شده است . شطرنج در ردیف « نرد [۲۵] » بود تا این که پس از تشکیل المپیادهای ورزشی و برگزاری مسابقه های قارّه ای و سپس بین المللی ، شطرنج از نرد جدا شد و در ردیف برنامه های ورزشی قرار گرفت و موضوعی به طور کامل ، جدای از نرد پیدا کرد و رفته رفته ، از قمار خانه ها بساط شطرنج برچیده شد . بی گمان بازی بدون برد و باخت با شطرنج از جمله موضوعات و مباحثی است که مورد ابتلای جامعه و پرسشهای فقهی فراوان نسبت به آن مطرح است از اهمیّت دو چندانی برخوردار می باشد . از جمله پرسش های فقهی عبارتند از :
۱- آیا شطرنج همانند گذشته ابزاری ویژه قمار است و یا این که تغییر کاربردی و موضوعی در آن حاصل شده است ؟
۲- بر فرض تغییر کاربرد شطرنج آیا حکم فقهی بازی با آن تغییر می کند یا نه ؟
۳- آیا بازی با شطرنج – با فرض این که امروز از وسایل قمار به شمار نمی آید ویژگی خاصی دارد ؟
۴- آیا زمان و مکان در حکم بازی با شطرنج و یا در متعلق آن اثر دارد یا نه ؟ اگر اثر دارد تأثیر آن در چه حدی است ؟
با دقّت در عبارت فقیهانی که فتوا به حرمت بازی با شطرنج داده اند سه مبنا به دست می آید : [۲۶]
۱- از آن جهت که شطرنج از وسایل ویژه قمار است و ادلّه ای که از بازی با وسایل ویژه ی قمار نهی می کنند اطلاق دارند ، بازی با شطرنج را فرا می گیرند ، چه در آن برد و باخت باشد و یا نباشد و چه بازی با آن مصداق مفهوم قمار باشد یا نباشد از این رو بسیاری از فقها بر اساس این مبنا فتوا به حرمت داده اند .
۲- مبنای دیگر در حرمت بازی با شطرنج ، ویژگی و خصوصیت آن است . یعنی از میان وسایل قمار ، برای شطرنج ، ویژگی خاص استفاده می گردد ، در نتیجه بازی با آن نیز حرام است . بر اساس این مبنا حرمت بازی با شطرنج دایر مدار برد و باخت و یا صدق عنوان قمار و یا شمول اطلاق روایاتی که از بازی با ابزار قمار نهی می کنند نخواهد بود ، بلکه خود عنوان شطرنج صرف نظر از صدق عنوان قمار و یا بازی با آلات قمار موضوعیت دارد .
۳- بر اساس مبنای سوم بازی شطرنج هنگامی حرام است که عنوان قمار بر آن صدق کند و این عنوان در صورتی صادق است که افزون بر بازی ، برد و باخت نیز در آن باشد. « … عمل النرد و الشطرنج و سائر آلات القمار ، و اللعب بها [۲۷] » ( ) از جمله مطالب سودمند در بحث شطرنج موضوع شناسی است . یعنی احراز خروج شطرنج از وسیله ی قمار بودن ، موضوعی است که تشخیص آن مربوط به مکلّف است فقیه با حکم سر و کار دارد و موضوع آن با عرف که آیا از آلات قمار است یا برد و باخت در آن جاری است یا خیر . در دوره های نخست فقیهان بر حرام بودن شطرنج فتوا داده اند و بازی شطرنج را به عنوان وسیله ای که جز در قمار کاربرد نداشت فتوا داده اند و استفادۀ حلالی برای آن انگاشته نشده است .
شیخ مفید می فرماید : « و کل ما حرمه الله تعالی و حظره علی خلقه ، فلایجوز الاکتساب به ، ولا التصرف فیه . فمن ذلک … و عمل الاصنام و لاصّلبان و التّماثیل المجسّمه و الشّطرنج و النّرد و ما اشبه ذلک حرام ، و بیعه و ابتیاعه حرام [۲۸] . » هر چیزی را که خداوند حرام و بندگان را از آن بازداشته ، جایز نیست ، معامله و یا استفاده از آن ، از این جمله : ساختن بت و صلیب و مجسمه و استفاده از شطرنج و نرد و هر چه که همانند آنهاست ، خرید و فروش آن حرام است . « اللعب بالنرد و الشطرنج محرم محظور [۲۹] » بازی با نرد و شطرنج ممنوع و حرام است( ). شیخ طوسی می فرماید : « و عملُ الاُصنامِ و الصُّلبانِ و التَّماثیل المجسمَّهِ و الصُّورِ و الشَّطرنج و النَّرد و سائر انواع القِمار … فالتِّجارَۀُ فیها و التَصرف و التکسب بها حرام مَحظورٌ [۳۰] » ساختن بت و صلیب و مجسمه و نقاشی و شطرنج و نرد و دیگر ابزار قمار .., و تجارت و کسب و به کارگیری آنها حرام است ( ). محقّق اردبیلی می فرماید : « الثانی مما یحرم بیعه و التکسب به : مایحرم لتحریم ما یقصد به … فان جمیع انواع القمار حرام من اللعب بالنرد و الشطرنج [۳۱] » دوم از چیزهایی که خرید و فروش و کسب با آنها حرام است ، چیزهایی است که هدف حرام بر آنها بار می شود ، مانند : ابزار لهو … و قمار . و قمار ، همانا بازی با ابزاری است که برای این کار آماده شده باشند ، مانند نرد و شطرنج ( ). دلیل بر حرام بودن همه ی اینها اجماع است. « الثانی ما یحرم لتحریم ما قُصد کآلات اللهو مثل … و آلات القمار کالنَرد و الشِطرنج [۳۲] » دوم از چیزهایی که به خاطر هدف حرام ، حرام است ، ابزار لهو است ، مانند ابزار قمار : شطرنج و نرد . « آلات اللهو و نحو هما ان لم یمکن لانتفاع بها فی غیر وجه المحرم … بیعها الا أن هذا الفرض نادر [۳۳] . » « کآلات اللهو مثل العود و الزمر و هیاکل العبادۀ المبتدعۀ کالصلیب و الصنم و آلۀ القمار کالنرد و الشطرنج [۳۴] . »
از جمله چیزهای حرام ابزار لهو مثل عو.د و مزمار و مجسمه های پرستش مانند صلیب و بت و ابزار قمار مانند نرد و شطرنج( ) .
در بیانات فقیهانی که جواز بازی با شطرنج را پذیرفته اند دو مبنا به چشم می خورد که آثار فقهی هر یک از این دو مبنا مختلف است : ۱- برخی از فقها جواز بازی با شطرنج را مشروط به این می دانند که از وسیله ی ویژه قمار بودن خارج شود و بیشتر از آن به عنوان یک ورزش فکری استفاده گردد . از جمله بزرگانی که بر اساس صحت این نظریه فتوا به حلال بودن بازی با شطرنج داده است امام خمینی است . وی در پاسخ به پرسشی فقهی این نظر را ابزار کرده است . متن سؤال و جواب عبارت است از : اگر شطرنج آلت قمار بودن خود را به طور کلی از دست داده باشد و چون امروز تنها به عنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد بازی با آن چه صورتی دارد [۳۵] ؟ « القمار حرام اجماعاً و کتابا و سنۀ ، اذا کان اللعب بالآلات المعدۀ لذلک مع رهان ، و هوالمتیقن من عنوان القمار و المیسر ، فی الکتاب و السنۀ و معقد الاجماع ، و لا فرق بین انواعه من النرد و الشطرنج و غیر هما » ( ) امام خمینی در مبحث مکاسب محرّمه از جمله محرّمات را بازی با ابزار ویژه قمار می شمارد ، هر چند با برد و باخت نباشد . [۳۶] با این حال در پاسخ این پرسش فتوا به عدم حرمت داده از آن جهت که شطرنج را در زمان حاضر ویژه قمار نمی داند وی می نویسد : « بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد اشکال ندارد [۳۷] ( ). » ۲- مبنای دیگری که در حلیّت بازی با شطرنج وجود دارد خدشه در ادلّه حرمت بازی با وسایل ویژه قمار بدون برد و باخت است، همانطور که بحث آن گذشت . « الثّانیه اللعب بآلات القمار من دون رهن قد یشک فی حرمته حتی مع صدق القمار [۳۸] . » مسأله دوم بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت است که حرمت آن مورد شک است حتی با صدق عنوان قمار( ). و شیخ صدوق هم پس از نهی از شطرنج ، احتیاط را ترجیح می دهند ( ). ابن بابویه می فرماید : « و اعلم أن الشطرنج قد روی فیه نهی و إطلاق … فالصواب و الاحتیاط فی ذلک نهی النّفس عنه و اللّعب به ذنب [۳۹] » درباره ی شطرنج دو دسته حدیث وارد شده : برخی نهی و برخی دیگر از آن نهی نکرده است( ). پس حق و احتیاط در این مورد خودداری از آن است . و بازی با آن گناه می باشد. و فتوای فقها بر حرام بودن شطرنج ، بازی شطرنج را در زمان کنونی ، در بر نمی گیرد . موضوع فتوای فقها بر حرام بودن شطرنج ، بازی قماری بوده است و اکنون مصداق ندارد . و نیز فتوای فقیهان بر حرام بودن موضوعی شطرنج و همچنین بر حرام بودن استفاده از ابزاری که در گذشته در قمار کاربرد داشته و موضوع آن ، اکنون دگرگون شده ، دلالت نمی کند ، پس اجماعی بر حرام بودن بازی شطرنج در شرایط کنونی نداریم .
فقهای اهل سنّت درباره ی شطرنج و بازی با آن دیدگاه های مختلفی دارند : از آن جمله : عدّه ای آن را به طور مطلق حرام می دانند : « الحنفیۀ قالوا : تحل المسابقه بدون عوض فی کل ما ذکر عند الشافعیۀ اِلا الشطرنج فإنه حرام عندهم لانّه یشغل صاحبه بإلانکاب علیه [۴۰] . » عالمان فقه حنفی می گویند : مسابقه بدون برد و باخت همچنان که مکتب شافعی جایز می داند قبول دارند ، مگر شطرنج که مسابقه با آن حرام است ، زیرا شطرنج انسان را حریص (معتاد) به آن می کند . « أما اذا کان الغرض منه المغالبۀ و التلهی فإنه حرام ، و یحرم اللعب بالنرد و الشطرنج ولو بغیر عوض [۴۱] . » هنگامی که هدف از مسابقه ، فقط چیره شدن و لهو باشد حرام است . هر چند بدون برد و باخت باشد بازی با نرد و شطرنج ، جایز نیست . و عدّه ای بازی قماری آن را حرام و بدون برد و باخت را جایز دانسته اند :
فقهای مکتب شافعی گفته اند : مسابقه بدون برد و باخت جایز است زیرا قاعده کلی در نظر آنان جواز مسابقه با هر چیزی است که در جنگ سودمند باشد و بازی با شطرنج ، فوتبال ، وزنه برداری و دست در دست انداختن بدون برد و باخت جایز است . اندلسی می نویسد : « هر گاه بیان روشنی از خدا و پیامبرش بر حرام بودن این امور (از جمله شطرنج) وارد نشده ، حق آن است که بگوییم حلال است [۴۲] ( ). » عبدالواحد می نویسد : هر گاه از خدا و پیامبرش ، سخن روشنی بر حرام بودن اینها نیامده ، حق آن است که بگوییم جایز است، بلکه مکروه هم نیست [۴۳] . » عدّه ای هم به مکروه بودن آن نظر داده اند : مالک بن انس می نویسد : « خیری در بازی شطرنج نیست و این بازی مکروه است [۴۴] ( ). » مکتب فقهی مالکی مسابقات را مشروط به عدم برد و باخت و این که موجب تقویت بدن گردد جایز شمرده اند و بازی با شطرنج بدون برد و باخت را نیز حرام شمرده اند ( ).
« یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوآ اِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ وَ الاَنصابُ و الاَزلامُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجتَنِبُوهُ [۴۵] »
ای کسانی که ایمان آورده اید ! شراب و قمار و انصاب و ازلام پلید و از کارهای شیطانی هستند ، پس از آنها دوری کنید( ) . زمخشری می نویسد : آنچه در این دو آیه ، مورد استدلال واقع شده است ، واژه ی « میسر » است یا به معنای جزء جزء کردن و بخش کردن آمده است . که فقیهان و مفسران ، آن را با شطرنج برابر می دانند( )[۴۶] . مبنای بیشتر فقها بلکه مشهور که فتوا به حرمت بازی با شطرنج – هر چند بدون برد و باخت – داده اند، آلت قمار بودن شطرنج است و کاربردی در غیر آن نداشته « میسر » در آیه شریفه به قمار تفسیر و شطرنج با آن برابر شده و روایات بسیاری از بازی شطرنج به عنوان بازی قماری و از شطرنج به عنوان وسیله قمار یاد شده است، همه روایاتی که در نکوهش شطرنج وارد شده ، بر بازی قماری آن حمل می شوند . ولی در زمان حاضر شطرنج وسیله قمار نیست بلکه وسیله ای است جهت رشد فکری، حرام نخواهد بود، از جمله فقیهانی که بر اساس این فرض فتوا به حلیّت داده، حضرت امام خمینی است، وی در پاسخ پرسشی که فرض کرده ، شطرنج امروزه وسیله قمار نیست، فتوا به حلّیّت آن داده است( ).
منظور از ورزش فقط نیرومند ساختن تن نیست بلکه آنچه بیشتر اهمیّت دارد ، بردبار گردانیدن شخص در برابر سختی ها و تولید اراده و روح قوی و اخلاق پسندیده همیشه منظور نظر پیشوایان ورزش بوده است . زیرا شخص قوی بهتر می تواند خدمت خدا کند بلکه چون خداوند نیازی به خدمتگزار ندارد بهتر می تواند خدمت دین خدا و خلاصه بهتر خدمت بندگان خدا کند و برای رسیدن به هدف نهایی که قرب الهی است باید قدرت جسمانی خود را بکار اندازد . نزد نبی اکرم و اسلام تیراندازی از همه محبوبتر بود و چون این مطلب را کنار سخن دیگر نبی گرامی بگذاریم که فرمودند : « الجنۀ تحت ظلال السیوف » و بهشت را زیر سایه شمشیرها نشان دادند( ) و با توجه به اینکه سلاح روز شمشیر و تیر و نیزه بوده و نیروی روز حساب می شده است برای هر عصری تکلیف چیست ؟ آن را هم قرآن تعیین فرموده که : « و اعدوا لهم ما استطعتم من قوۀ و من رباط الخیل [۴۷] ( )» هر چه می توانید نیرو و پیاده نظام تهیه نمایند (ذکر کلمه نیرو معجزه است زیرا نیرو بکار هر زمانی می خورد از نیروی سنگ ، بازو ، شمشیر و اتم و هسته و بعد می فرماید : این دو برای جلوگیری از حملات احتمالی متجاوزین باشد و اینکه دشمنان خدا از شما بترسند نه برای آدمکشی و مستعمره کردن دیگران و این همه حقیقتی است از قرآن مشابه آنچه دیگران نیرو تهیّه می نمایند و می گویند بخاطر نگهداری صلح ! نظر نگارنده : در اسلام با اینکه ورزش های شنا ، اسب دوانی ، تیراندازی بطور صریح و واضح تأیید شده است و احادیث فراوانی که از حضرت رسول و ائمه اطهار در این زمینه وجود دارد ولی متأسفانه به این رشته های ورزشی کمتر توجّه شده است ، و مراجع عظام به ورزش از لحاظ فقهی کمتر توجّه نموده اند . و همچنین ورزش باستانی در کشور ما سابقه ای دیرینه دارد و آنچه محرز است اینکه با تعمیم تشیع در ایران چون متصوفه شیعی ، مولای متقیان حضرت علی (ع) را پیشوای فتیان عالم می دانند از آن دوران تا به امروز ورزش در زورخانه ها با نام مبارک آن حضرت شروع و با همین نام ختم می گردد ورزش باستانی یا زورخانه ای که قدمت آن به دوران قبل از اسلام می رسد ، هر چند در این زمینه کتابت و نوشته و آثار مشخصی در دست نیست اما دلایل و شواهد عدیده ای می تواند مؤید چنین ادعایی باشد از آن جمله شباهت آلات و ادوات ورزش زورخانه خاصه میل و کباده به گرز و کمان است و ضرب زورخانه هم که برای تنظیم حرکات و تحریک ورزشکاران بکار می رود نشان از طبل و کوسی است که در جنگ ها بکار می رفته است . زورخانه بطور کلی در نظر ورزشکاران جای نیکان و پاکان و کتب فتوّت و جوانمردی است . ادب و صفا و فروتنی و گذشتی که بین ورزشکاران زورخانه (حتی در زمان حاضر) مجری است در جوامع عمومی دیگر کمتر دیده می شود . مربیان این طبقه مقرر کرده اند که ورزشکاران همواره طاهر – سحرخیز و پاک نظر باشند و علاوه از ادای فرائض و سُنن ، متهجد و شب زنده دار و دارای حسن خلق باشند . در اجتماعات ورزش ناروایی ها و مردرندی ها و بی ملاحظگی ها به چشم می خورد ولی در این ورزش هر چند افراد آن بی سواد و کم سواد هستند این موارد را نمی بینید . آدابی و مراسمی در این زورخانه ها حکم فرماست( ) :
۱- کسانیکه به زورخانه های قدیمی ساز رفته مشاهده کرده اند که در ورودی زورخانه بسیار کوتاه ساخته شده که در حدود یک متر و نیم است به طوری که عبور کنندگان از آن بایستی خم شوند و به عقیده ورزشکاران این اولین نشانه فروتنی و تواضع جبری کسی است که وارد زورخانه می شود .
۲- ورزش باید بعد از ادای فریضه صبح شروع و چاشتگاه خاتمه یابد .
۳- مرشد زورخانه موظف است برای واردین به تناسب مقام ورزشی و اولویت ، احتراماتی بعمل آورد .
۴- بر ورزشکار فرض است که موقع ورود به گود زورخانه گود را بوسه زند و بطوری که در بعضی آثار مشاهده شده این عمل اشاره به قدم بوسی پوریای ولی نیز هست که به علّت زعامت و پیشوایی جای قدم او یعنی گود زورخانه را می بوسند .
۵- طبقه سادات که اولاد پیشوای عالم امیرالمؤمنین علی (ع) هستند در زورخانه در هر کاری حقّ اولویّت دارند .
۶- بعد از خاتمه ورزش که میاندار از مرشد زورخانه با ادای عبارت (دست و پنجه مرشد درد نکند ) تشکر می نماید و بعد برای سلامتی پادشاه عصر و سادات و علما و صلحا دعا و برای پلهوانان گذشته خاصه پوریای ولی که در صف مقّدم این سلسله قرار دارد طلب مغفرت کند و همچنین کسانی را که براستی و درستی در این راه قدم نهاده اند ستایش و سپس از حضار طلب خواندن فاتحه می نماید و آدابی و رسومی دیگر که برای جلوگیری از اطناب سخن از آنان پرهیز می کنیم( ). [۴۸]
نتیجه گیری
در مکتب اسلام انجام فعالیت های ورزشی و پرورش روح و جسم از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است و توصیه های فراوانی در راستای پرداختن به ورزش در کلام پیشوایان دین ملاحظه می شود . از آن جمله پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند : به فرزندانتان شنا و تیراندازی را یاد بدهید . در اسلام ورزش هایی است که بطور صریح و واضح تأیید شده است چون اسب دوانی ، تیراندازی ، شنا کردن . نبی اکرم فرمودند : « لا سَبَقَ الا فی خف او حافر او نصل … » هیچ مسابقه ] و یا برد و باختی [ روا نیست ، جز شتردوانی یا اسب دوانی یا تیراندازی … و ورزش هایی که غیر مستقیم تأیید شده است مانند : دویدن و آنچه در قلمرو آن است و بعضی ورزشهای معمولی دیگر که به طرزی روشن حرمت آن تذّکر داده شده است چون بوکس بازی ، گاو بازی و … . امروزه ، دولت ها ناچار شده اند که از مجازات ایراد ضرب و جرح عمدی و خطرناک در این ورزشها چشم بپوشند و تنها به تعدیل و خشونت ها و کاستن از خطرها قناعت کنند . لذا باید بپذیریم که اجرای قواعد عمومی ، مسئولیت مدنی در این زمینه ممکن نیست و ناچار بایستی تقصیر ورزشی را تابع قواعد ویژه این حرفه کرد . در اسلام برد و باخت و قمار تحریم شده است ولی در اسب دوانی و تیراندازی شرط بندی و برد و باخت مباح و مجاز است . در مورد بازی با شطرنج مبنای بیشتر فقها بلکه مشهور که فتوا به حرمت بازی با شطرنج – هر چند بدون برد و باخت – داده اند آلت قمار بودن شطرنج است ، بنابراین چنانچه مشخص شود که در زمان حاضر بازی شطرنج بدون برد و باخت و به عنوان تفریح و سرگرمی مطرح شود وسیله قمار نیست بلکه وسیله ای است جهت رشد فکری ، و حرام نخواهد بود از جمله فقیهانی که بر اساس این فرض فتوا به حلیّت داده اند امام خمینی است. وی در پاسخ پرسشی که فرض کرده شطرنج امروزه وسیله قمار نیست فتوا به حلیّت آن داده است که متن سؤال و جواب امام در مبحث مبانی فقهی شطرنج گذشت این فتوا از ایشان در حالی صادر شده که در مکاسب محرمه بازی با ابزار ویژه قمار را حرام می داند . پس احراز خروج شطرنج از وسیله قمار بودن ، موضوعی است که تشخیص آن مربوط به مکلف است و حضرت امام به فرض پرسش و به عنوان قضیه شرطیه پاسخ داده است و نظرات مراجع تقلید در مورد شرط بندی در مسابقات و شرکت زنان در ورزشگاه ها از نظر شرعی و بازی با شطرنج و پاسور و … در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به یافته های تحقیق پیشنهاد می گردد که :
۱- به رشته های اسب دوانی ، شنا ، تیراندازی به عنوان رشته های مورد توجّه اسلام بیشتر اهمیّت داده شود .
۲- شایسته است ، مراجع تقلید به رشته های ورزشی از لحاظ فقهی بیشتر توجّه کنند و نظراتی را در این زمینه ارائه دهند .
۳- در مدارس به ورزش برای رشد فکری و جسمی آیندگان کشور اهمیّت دهند .
۴- مربیّان ورزشی ، از قواعد و مقرّرات آگاهی بیشتری داشته باشند .
۵- ورزش باستانی که قدمت زیادی در کشور ما دارد توسعه دهیم .
موسسه حقوقی امیدنوید اولین مرجع رسیدگی به مسائل ورزشی در ایران
با مشاوره به ورزشکاران، مربیان و باشگاه ها از حقوق آنان دفاع می نماید
و شما را با اساتید برجسته و تخصصی از حقوق ورزشی آگاه می نماید
منابع
۱- قرآن کریم ، مترجم : مهدی الهی قمشه ای .
۲- احسانی فر ، محمّد ، قوانین و مقرّرات فوتبال (فدراسیون بین المللی فوتبال ، فیفا ) ، چاپ اوّل ، مؤسسه نشر علم و حرکت ، تهران ۱۳۸۲ .
۳- آقائی نیا ، حسین، حقوق ورزشی ، چاپ پنجم ، انتشارات نشر میزان ، بی جا، تابستان ۱۳۸۱ ﻫ . ش.
۴- امامی ، حسن ، ، حقوق مدنی ، جلد ۲ ، ناشر کتابفروشی اسلامیه ، چاپ سیزدهم ، بی تا ، ۱۳۷۶ ﻫ.ش.
۵- پرتو بیضایی کاشانی ، حسین ، تاریخ ورزش باستانی ایران ، چاپ دایره ی سفید ، چاپ اوّل ، ۱۳۸۲ ﻫ.ش.
۶- جعفری پارسا ، عبدالعظیم ، فرهنگ لغات و اصطلاحات ورزشی ، انگلیسی به فارسی ، انتشارات : دفتر برنامه ریزی تربیت بدنی و ورزش ، بی جا ، چاپ اوّل : شهریور ۱۳۶۴ ﻫ.ش.
۷- چامپیون ، جونیور ، والتر ، مبانی حقوقی ورزشها (مسؤولیت مدنی) ، مترجم : حسین ، آقائی نیا، ، چاپ اوّل ، بی جا ، انتشارات کمیته ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران ، بهار ۱۳۷۴ ﻫ.ش.
۸- حبیب نیا ، اباذر ، دوپینگ و داروهای محرک در ورزش ، چاپ اوّل ، بی تا ، نشر تدبیر ، تهران .
۹- صدری ، ابوالفضل ، تاریخ ورزش ، چاپ اوّل ، نشر اداره کل تربیت بدنی ، تهران ، ۱۳۷۷ ﻫ.ش .
۱۰- طوسی ، المبسوط فی فقه امامیّه ، جلّد ۷ ، المکتبۀ المرتضویۀ ، بی تا ، لاحیاء آثار الجعفریّه ، .
۱۱- عاملی ، زین الدین بین الجبعی (شهید ثانی ) ، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام ، جلدهای ۴ و ۳ و ۶ ، مؤسسه المعارف الاسلامیۀ طبقه الاولی ، ۱۴۱۵ ﻫ.ق ، ج۴=۱۴۱۴ ﻫ =۱۹۹۳ ﻣ .
۱۲- عاملی ، شمس الدین محمّد بن مکّی ، (شهید اوّل ) ، الدروس شرعیۀ فی فقه امامیّه ، جلّد ۳ ، (شهید اوّل) ، مؤسسه نشر اسلامی ، وابسته به جامعه مدرسین ، قم ، ۱۴۱۲ ﻫ. شوال المکرم .
۱۳- عاملی ، محمّد جواد حسینی ، مفتاح الکرامۀ فی شرح قواعد العلامۀ ، کتاب دیات ، بی تا، چاپ لبنان – بیروت .
۱۴- فیض ، علیرضا ، مبادی فقه و اصول ، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، چاپ هفتم ، اسفند ۱۳۷۴
۱۵- کاتوزیان ، ناصر ، مسؤولیت مدنی الزام های خارج از قرارداد (ضمان قهری ) ، جلّد ۱ ، چاپ دوّم ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۷۶ ﻫ .ش.
۱۶- گلدوزیان ، ایرج ، بایسته های حقوق جزای عمومی ، چاپ سیزدهم ، نشر میزان، بی جا،تابستان ۱۳۸۵ ﻫ .ش.
۱۷- محسنی ، مرتضی ، دوره حقوق جزای عمومی ( مسؤولیت کیفری) ، جلّد سوم ، چاپ اوّل ، کتابخانه گنج دانش ، تهران ۱۳۷۶ ﻫ . ش.
۱۸- محمودی ، محسن ، مسائل جدید از دیدگاه مراجع تقلید ، ناشر قم ، انتشارات ناصر ، ۱۳۷۹ ﻫ . ش.
۱۹- مغنیه ، محمّد جواد ، فقه الامام جعفر الصادق عَرض وَ استدلال ، جلّد ۴ ، انتشارات قدس محمّدی ، بی تا ، قم .
۲۰- موسوی خمینی ، روح الله ، (امام خمینی) ، مکاسب محرمه ، جلّد دوّم ، قم ، محرم الحرام ، المطبعۀ العلمیّه ، ۱۳۸۱ ﻫ . ش.
۲۱- خوشبختی ، جعفر ، « اصول اخلاقی فردی ، حقوق و مسؤولیتها در ورزش » ، نشریه :ورزش دانشگاه انقلاب ۱۶۶ .
۲۲- رحمانی ، محمّد ، « مبانی فقهی بازی با شطرنج از نگاه آیت الله احمد خوانساری » ، سال ۵/شماره ۱۷ و ۱۸ .
۲۳- ساریخانی ، عادل « حقوق و تکالیف ورزشی » ، نشریه : بصیرت ۳۰ و ۳۱ .
۲۴- کاتوزیان ، ناصر ، « خطای ورزشی و مسؤولیت ورزشی » ، مجلّه ی دانشکده ی حقوق دانشگاه تهران ، سال ۱۳۷۸ ، شماره ی ۴۳ .
۲۵- نجفی توانا ، علی « قوانین و مقرّرات و جرایم ورزشی » ، نشریه : ورزش دانشگاه انقلاب – ۱۸۰٫
موسسه حقوقی امیدنوید اولین مرجع رسیدگی به مسائل ورزشی در ایران
با مشاوره به ورزشکاران، مربیان و باشگاه ها از حقوق آنان دفاع می نماید
و شما را با اساتید برجسته و تخصصی از حقوق ورزشی آگاه می نماید
http://www.alborzchalabi.com/article.aspx?id=44
۲- اِبراء : بری الذمه کردن و آن بدین گونه است که طلبکار ، حقّی را که بر گردن دیگری دارد ساقط کند ، و از آن به اختیار ، صرف نظر می نماید . و ابراء از ایقاعات است . محقّق داماد ، مصطفی ، قواعد فقه ، (بخش مدنی ۲) ، ص ۲۲۲ .
http://www.alborzchalabi.com/article.aspx?id=44
۱- مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار ، ۱۹/۱۷۰ ، ح ۱۶ .
۲- شانه چی ، کاظم ، آیات الاحکام ، ص ۱۵۲ .
۳- شیخ حرّ عاملی ، محمّدبن حسین ، وسائل الشّیعۀَ الی تحصیل مسائل الشّریعۀ ، ۱۳/۳۴۷ .
۱- پیشین ، ح ۳ ، عاملی ، زین الدین الجبعی (شهید ثانی) ، الروضۀ البهیۀ فی شرح اللمعۀ فی شرح اللمعۀ الدمشقیۀ ، ۴/۴۲۱ .
۲- شیخ حر عاملی ، محمد بن حسین ، وسائل الشیعه ، ۱۳/۳۴۹ ، ح ۲ .
۱- راغب اصفهانی ، ابی القاسم الحسین بن محمّد ، المفردات فی غریب القرآن ، ص ۲۲۲ ، ماده « سبق » .
۲- انصاری ، مرتضی ، المکاسب ، ۱/۱۳۴ .
۱- مطهّری ، مرتضی ، مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ۳/۱۹۱ .
۱- فیض کاشانی ، محمّد حسن ، مفاتیح الشرائع ، ۳/۱۱۹ .
۱- نرد : بازی معروف از مخترعات بوذر جمهر است که در برابر شطرنج ساخته … ، لغت نامه دهخدا ، ماده « نرد » ، ۵۱/۴۲۱ .
۱- رحمانی ، محمّد ، « مبانی فقهی بازی با شطرنج از نگاه آیت ا… احمد خوانساری » سال ۵/ش ۱۷ و ۱۸
۲- حلبی ، ابوصلاح ، الکافی فی الفقه ، ص ۲۸۱ .
۱- شیخ مفید ، المقنعه ، ص ۵۸۷ .
۲- سید مرتضی ، رسائل ، ۱/۲۹۵ .
۳- شیخ طوسی ، النهایۀ فی مجرد الفِقه و الفتاوی ، ص ۳۶۳ .
۳- محقق اردبیلی ، مجمع الفائده و البرهان ، ۸/۴۱ .
۴- محقق حلّی ، شرایع الاسلام فی مسائل حلال و حرام ، ۱-۴/۲۶۳ .
۵- شهید دوّم ، مسالک الافهام فی شرح شرایع ، ۴/۱۰ .
۱- نجفی ، محمد حسن ، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، ۹/۱۶ .
۲- امام خمینی ، صحیفه ی امام ، ۲۱/۱۲۹ .
۱- امام خمینی ، مکاسب محرّمه ، ۲/۲ .
۲- امام خمینی ، صحیفه ی امام ، ۲۱/۱۲۹ .
۳- خوانساری ، احمد ، جامع المدارک ، ۳/۲۷ .
۴- محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی (شیخ صدوق ) ، المقنع ، ص ۴۵۷ .
۱- جزیری ، عبدالرحمن ، الفقه علی المذاهب الاربعه ، ۲/۵۱ .
۱- اندلسی ، ابن حزم ، المحلی بالآثار ، ۷/۵۷۱ .
۲- عبدالواحِد ، شرح فتح القدیر للعاجز الفقیر ، ۸/۴۹۸، حاشیه .
۳- مالک بن انس ، الموطاء ، تحقیق و تصحیح محمّد فواد ، ۲/۶۷۰ .
۲- الزمخشری ، جارالله محمود بن عمر ، تفسیر کشّاف ، ۳/۱۹۱ .
۱- پرتو بیضایی کاشانی ، حسین ، تاریخ ورزش باستانی ایران ، ص ۵۱ و ملک محمّدی غلام حسین ، ورزشهای سنتی بومی و محلی ، ص ۱۵ .
موسسه حقوقی امیدنوید اولین مرجع رسیدگی به مسائل ورزشی در ایران
با مشاوره به ورزشکاران، مربیان و باشگاه ها از حقوق آنان دفاع می نماید
و شما را با اساتید برجسته و تخصصی از حقوق ورزشی آگاه می نماید
